روز بزرگداشت حکیم عمر خیام را تبریک میگوییم.
مختصری بر زندگینامه ی خیام به مناسبت روز بزرگداشتش
غیاث‌الدین ابوحفص عمر بن ابراهیم، فیلسوف، ریاضی‌دان، منجم، نویسنده و شاعر معروف در نیشابور متولد شد. در باب تاریخ تولد وی روایات مختلفی ذکر شده است و محققین آن را بین سالهای ۴۱۷ تا ۴۴۰هـ .ق ذکر کرده‌اند. قدیمی‌ترین مأخذی که درباره او سخن به میان آورده، کتاب «چهار مقاله» نظامی عروضی است. خیام با میمون بن نجیب واسطی، امام ابوالمظفر اسفزاری، حکیم ابوالعباس لوکر، عبدالرحمان خازنی و امام محمد غزالی هم‌عصر بود. وی در زادگاهش به فراگیری علم پرداخت و نزد عالمان و استادان برجسته‌ای چون امام موفق نیشابوری علوم زمانه خود را فراگرفت و در فلسفه و ریاضیات تبحر یافت.
عده‌ای از تذکره‌نویسان، او را شاگرد ابن‌سینا دانسته‌اند. مورخان و دانشمندان هم‌عصر خیام و بعد او جملگی بر استادی‌اش در فلسفه اذعان داشته‌اند، تا آنجا که وی را «حکیم دوران» و «ابن سینای زمان» برشمرده‌اند. خیام در زمره منجمان دربار ملکشاه سلجوقی درآمد. در ۴۶۱ هـ .ق به سمرقند رفت و در آنجا با ابوطاهر عبدالرحمن بن احمد، قاضی القضات سمرقند، اثر برجسته خود را در جبر تألیف کرد. سپس به اصفهان رفت، مدت هیجده سال در آنجا اقامت گزید و با حمایت ملکشاه سلجوقی و وزیرش، نظام الملک، به همراه جمعی از دانشمندان و ریاضی‌دانان معروف زمانه خود، در رصد‌خانه‌ای که به دستور ملکشاه تأسیس شده بود، به انجام تحقیقات نجومی پرداخت. حاصل این تحقیقات اصلاح تقویم رایج ایرانی در آن زمان و تنظیم تقویم جلالی بود. با قتل نظام‌الملک و سپس ملکشاه، مسائل علمی و فرهنگی اهمیت خود را از دست داد. از این رو به دلیل عدم توجه به امور علمی، دانشمندان و رصدخانه، خیام اصفهان را به قصد خراسان ترک کرد. وی باقی عمر خویش را در شهرهای مهم خراسان به ویژه نیشابور و مرو گذراند و بیشتر کارهای علمی خود را در مرو به انجام رساند.
خیام برای نخستین بار در تاریخ ریاضی معادله‌های درجه اول تا سوم را دسته‌بندی کرد، و بعد با استفاده از ترسیمات هندسی مبتنی بر مقاطع مخروطی توانست برای تمامی آنها راه حلی کلی ارائه کند. او برای معادله‌های درجه دوم نیز هم از راه حلی هندسی و هم از راه حل عددی استفاده کرد، اما برای معادلات درجه سوم تنها ترسیمات هندسی را به کار برد و توانست برای اغلب آنها راه حلی بیابد و در مواردی امکان وجود دو جواب را بررسی کند. اشکال کار در این بود که به دلیل تعریف نشدن اعداد منفی در آن زمان، خیام به جوابهای منفی معادله توجه نمی کرد و به سادگی از کنار امکان وجود سه جواب برای معادله درجه سوم رد می شد. با این همه تقریبا چهار قرن قبل از دکارت توانست به یکی از مهمترین دستاوردهای بشری در تاریخ جبر بلکه علوم دست یابد و راه حلی را که دکارت بعدها به صورت کامل تر بیان کرد، طی نماید. همچنین توانست با موفقیت تعریف عدد را به عنوان کمیتی پیوسته به دست دهد و برای نخستین بار عدد مثبت حقیقی را تعریف کند و سرانجام به این حکم برسد که هیچ کمیتی، مرکب از جزء های تقسیم ناپذیر نیست و از نظر ریاضی، می‌توان هر مقداری را به بی‌نهایت بخش تقسیم کرد. خیام ضمن جستجوی راهی برای اثبات «اصل توازی» (اصل پنجم مقاله اول اصول اقلیدس) در کتاب «شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس» (شرح اصول مشکل آفرین کتاب اقلیدس)، مبتکر مفهوم عمیقی در هندسه شد.
خیام در تلاش برای اثبات این اصل،گزاره‌هایی را بیان کرد که کاملا مطابق گزاره‌هایی بود که چند قرن بعد توسط والیس و ساکری، ریاضی‌دانان اروپایی بیان شد و راه را برای ظهور هندسه‌های نااقلیدسی در قرن نوزدهم میلادی هموار کرد. بسیاری از پژوهشگران بر این عقیده‌اند که «مثلث حسابی پاسکال» را باید مثلث حسابی خیام نامید و برخی نیز معتقدند «دو جمله‌ای نیوتن» را باید دو جمله‌ای خیام نامید. خیام رساله‌های کوتاهی نیز در زمینه‌های مکانیک، هیدرواستاتیک، هواشناسی، نظریه موسیقی و غیره نگاشته است. اخیراً تحقیقاتی در مورد فعالیت خیام در زمینه هندسه تزئینی صورت گرفته است که ارتباط او را با ساخت گنبد شمالی مسجد جامع اصفهان تأئید می‌کند. آثار فلسفی خیام به چند رساله کوتاه اما عمیق و پر بار محدود می‌شود. آخرین رساله فلسفی وی مبین گرایش‌های عرفانی اوست. خیام علاوه بر اینکه در علوم و فنون مختلف اعم از ریاضی، نجوم، هندسه و فلسفه صاحب‌نظر بود، در شاعری نیز دستی توانا داشت و بیشترین شهرت او طی دو قرن اخیر در جهان، به دلیل رباعیات اوست که نخستین بار توسط فیتزجرالد به زبان انگلیسی ترجمه شد و نام او را در ردیف چهار شاعر بزرگ جهان یعنی هومر، شکسپیر، دانته و گوته قرار داد.
رباعیات خیام بعضاً موجب سوء تعبیرهای غیر قابل قبولی از شخصیت وی شده است. این رباعیات بحث و اختلاف نظر میان تحلیل‌گران اندیشه خیام را شدت بخشیده است. برخی برای بیان اندیشه او تنها به ظاهر رباعیات او بسنده کرده‌اند، در حالی که برخی دیگر بر این باورند که اندیشه‌های واقعی خیام عمیق‌تر از آن است که صرفاً با تفسیر ظاهری شعر او قابل بیان باشد. خیام در زادگاه خود نیشابور درگذشت و در امامزاده محروق به خاک سپرده شد. تاریخ وفات او را نیز بین سالهای ۵۱۵ تا ۵۲۵هـ .ق آورده‌اند. بنای فعلی آرامگاه او در ۱۳۱۳هـ .ش توسط انجمن آثار ملی سابق (انجمن آثار و مفاخر کنونی) بنا شد.
خیام در طول حیات پر بار خود آثار علمی و ادبی بسیاری تالیف نمود که معروف‌ترین آنها هفده رساله و کتاب است که از آن جمله می توان به «رسالة فی براهین‌الجبر و المقابله» (به زبان عربی) که به وسیله دکتر غلامحسین مصاحب منتشر شد، « رسالة کون و تکلیف» (به زبان عربی) درباره حکمت خالق در خلق عالم و حکمت تکلیف که خیام آن را در پاسخ پرسش امام ابونصر محمد بن ابراهیم نسوی در ۴۷۳ هـ .ق نوشت، «رساله‌ای در شرح مشکلات کتاب «مصادرات» اقلیدس که در ۱۳۱۴ هـ .ش به اهتمام دکتر تقی ارانی به چاپ رسید، «رساله روضة‌القلوب در کلیات وجود»، «رسالة ضیاء العقلی» در حکمت (به زبان عربی)، «رساله میزان‌الحکمه»، «رساله‌ای در صورت و تضاد»، «ترجمه فارسی خطبه ابن سینا در توحید»، «رساله‌ای در صحت طرق هندسی برای استخراج جذر و کعب»، «رساله مشکلات ایجاب»، «رساله‌ای در طبیعیات»، «رساله‌ای در تعیین مقدار بیان زیج ملکشاهی»، «رساله نظام الملک در بیان حکومت»، «رساله لوازم‌الاکمنه»، «اشعار» (به زبان عربی)، «نوروزنامه»، «رباعیات فارسی»، «عیون الحکمه»، «رساله معراجیه»، «رساله در علم کلیات»، «سلسلة الترتیب» و «رساله در تحقیق معنی وجود» اشاره کرد.
آنان که محیط فضل و آداب شدند
در جمع کمال شمع اصحاب شدند
ره زین شب تاریک نبردند به روز
گفتند فسانه ای و در خواب شدند.